Bách bộ - Tác dụng và lợi ích sức khỏe không thể bỏ qua

Bách bộ là một loại thảo dược quý giá trong y học cổ truyền, được biết đến với nhiều tác dụng tuyệt vời cho sức khỏe con người. Với tên gọi khoa học là Plectranthus amboinicus, bách bộ không chỉ là một loại cây cảnh mà còn là nguồn nguyên liệu phong phú cho các bài thuốc chữa bệnh.

Vài nét về cây bách bộ

Cây bách bộ, còn được biết đến với nhiều tên gọi khác như dây ba mươi, đẹt ác, bà phụ thảo, bách nãi, dã thiên môn đông, thấu dược, bà tế, vương phú, bách bộ thảo, man mách bộ, bà luật hương, cửu trùng căn, cửu thập cửu điều căn, bẳn sam, robat tơhai, síp, chầu chàng và hiungui, có tên khoa học là Stemona tuberosa Lour, thuộc họ Temonaceae.

Mặc dù cây bách bộ không phải là tên gọi phổ biến nhất, nhưng nó lại mang trong mình những giá trị dược liệu quý báu mà ít người biết đến. Trong y học cổ truyền, bách bộ được đánh giá cao với vị ngọt đắng, tính hơn ôn và quy kinh vào phế. 

Nhờ vào các đặc tính này, cây bách bộ có công dụng giúp nhuận phế, sát trùng và chỉ khái, rất hiệu quả trong việc điều trị các triệu chứng ho. Bách bộ thường được sử dụng để hỗ trợ điều trị lao phổi, viêm khí quản mãn tính, ho gà, cũng như các loại giun như giun kim và giun đũa.

Cây bách bộ là một loại cây thuốc quý nhưng thường bị nhầm lẫn với các cây dại ven đường do hình dáng của nó. Cây có dạng dây leo với thân nhỏ nhẵn, có thể dài khoảng 10 cm. Lá bách bộ mọc đối nhau, có hình thuôn dài, với các gân phụ nổi rõ. Mỗi lá thường có từ 10-12 nhánh gân chạy dọc từ cuống đến ngọn.

Cụm hoa của bách bộ thường mọc ở kẽ lá, có cuống dài từ 2-4 cm, mỗi cụm hoa gồm 1-2 hoa lớn với màu sắc tươi sáng, thường là màu đỏ hoặc vàng. Bao hoa của cây có 4 phần và 4 nhụy giống nhau, với chỉ nhị ngắn. Bầu hoa có hình tròn, và quả bách bộ nặng có 4 hạt bên trong. Thời điểm ra hoa của bách bộ thường vào mùa hè, mang đến vẻ đẹp riêng cho cây.

Bộ rễ của bách bộ có hình dạng giống như hình con thoi, với chiều dài từ 6-12 cm và đường kính khoảng 0,5-1 cm. Phần dưới của rễ phồng to dần và có những vết nhăn teo cùng với rãnh dọc sâu bên ngoài, có màu sáng vàng hoặc vàng trắng. 

Chất củ bên trong khá cứng, giòn và ít ngọt, có vị đắng và mùi thơm đặc trưng. Vỏ ngoài của củ bách bộ thường có màu đỏ hoặc nâu sẫm, đây là những dấu hiệu cho thấy củ tốt và có chất lượng cao.

Cây bách bộ thường mọc hoang dại ở nhiều vùng miền, đặc biệt là các khu vực miền núi phía Bắc Việt Nam. Sự phát triển tự nhiên của cây không chỉ góp phần vào việc bảo tồn nguồn dược liệu quý giá mà còn mang lại lợi ích cho sức khỏe cộng đồng thông qua việc ứng dụng trong các bài thuốc truyền thống.

Thu hoạch và chế biến cây bách bộ

Cây bách bộ, với đặc điểm là một loại thảo dược quý giá, thường được biết đến với củ có nhiều công dụng trong y học. Củ của cây này có thể được sử dụng trong nhiều năm và khi để lâu, củ sẽ trở nên dài và to hơn, mang lại hiệu quả điều trị tốt hơn. 

Việc thu hoạch củ bách bộ thường diễn ra vào đầu mùa đông hoặc đầu mùa xuân, khi chồi cây chưa bắt đầu hoạt động. Thời điểm thu hoạch này rất quan trọng, bởi vì nó đảm bảo rằng củ có được sự phát triển tốt nhất và chứa đầy đủ các hoạt chất dược liệu cần thiết.

Trước khi thu hoạch, cần thực hiện một số bước chuẩn bị như cắt bỏ phần thân cây và nhổ bỏ các cây con để không làm tổn hại đến bộ rễ. Sau khi hoàn tất các bước này, người thu hoạch sẽ tiến hành đào toàn bộ củ lên khỏi mặt đất. Sau khi thu hoạch, củ bách bộ sẽ được rửa sạch để loại bỏ đất cát và bụi bẩn bám vào. 

Sau đó, củ sẽ được phơi khô dưới ánh nắng hoặc trong môi trường thông thoáng cho đến khi độ ẩm giảm xuống mức tối ưu. Việc phơi khô không chỉ giúp bảo quản củ lâu hơn mà còn làm tăng hiệu quả khi sử dụng trong các bài thuốc.

Ngoài củ, một số bộ phận khác của cây bách bộ cũng được sử dụng để làm thuốc, trong đó rễ củ là bộ phận chủ yếu. Bộ rễ thường có hình dạng cong queo, dài từ 5-25 cm và có đường kính từ 0,5-1,5 cm. Phần đầu của rễ trên thường phình to và thuôn nhỏ dần ở phần đầu dưới, giúp dễ dàng nhận biết khi thu hoạch. 

Sự đa dạng trong hình dáng và kích thước của củ và rễ không chỉ mang lại giá trị dược liệu mà còn phản ánh quá trình sinh trưởng và phát triển của cây bách bộ trong môi trường tự nhiên.

Cây bách bộ không chỉ có giá trị về mặt y học mà còn thể hiện sự phong phú của thiên nhiên trong việc cung cấp các nguyên liệu tự nhiên phục vụ cho sức khỏe con người. Việc hiểu rõ về quy trình phân bố, thu hoạch và chế biến củ bách bộ sẽ giúp tăng cường việc sử dụng loại thảo dược này một cách hiệu quả và bền vững.

Thành phần hóa học trong cây bách bộ

Cây bách bộ, một loại thảo dược quý giá trong y học cổ truyền, chứa nhiều thành phần hóa học có giá trị. Những thành phần này không chỉ góp phần tạo nên các đặc tính dược liệu của cây mà còn mang lại lợi ích cho sức khỏe con người. Dưới đây là một số thành phần hóa học chính có trong bách bộ:

Radix Stemonae Japonicae

Thành phần hóa học nổi bật trong loại củ này bao gồm các hợp chất như Isostemonidine, Protostemonine, Paipunine, Stemonine, Stemonidine và Sinostemonine. Những hợp chất này đã được nghiên cứu và chứng minh có khả năng hỗ trợ điều trị các bệnh về hô hấp và tăng cường hệ miễn dịch.

Radix Stemonae Sessilifoliae

Trong loại củ này, các thành phần hóa học cũng rất đa dạng, với sự hiện diện của Protostemonine, Tubersostemonine, Stemonine, Isostemonidine, Hodorine và Sessilistemonine. Những hợp chất này được biết đến với khả năng kháng viêm và hỗ trợ điều trị ho.

Radix Stemonae Tuberosae

Loại củ này chứa các hợp chất như Isotubersostemonine, Stemine, Hypotubersostemonine, Stemonine, Tubersostemonine và Oxotubersostemonine. Các hợp chất này có vai trò quan trọng trong việc điều trị các bệnh lý liên quan đến đường hô hấp và kháng khuẩn.

Các thành phần khác

Rễ bách bộ chứa Tuberostemonin, Stnin và Oxotuberostemonin. Ngoài ra, cây bách bộ còn có một số alcaloid khác chưa được xác định rõ cấu trúc, trong đó có Isostemonin (C22H33O4N), Stmonin (C22H33O4N4N), Isotuberostemonin (C22H33O4N), Setemonidin (C19H31O5N), Hypotuberostemonin (C19H21O3N), Paipunin (C24H34O4N) và Stemotuberin.

Thành phần dinh dưỡng

Rễ bách bộ còn chứa glucid (2,3%), protid (9,25%), lipid (0,84%) và một số loại acid hữu cơ như acid malic, acid oxalic, acid citric, acid succinic, acid acetic, v.v. Những thành phần này không chỉ đóng góp vào giá trị dinh dưỡng của bách bộ mà còn hỗ trợ các quá trình chuyển hóa trong cơ thể.

Cây bách bộ có tác dụng gì?

Cây bách bộ, một loại thảo dược quý giá trong y học cổ truyền, không chỉ được biết đến với nhiều tác dụng dược lý đa dạng mà còn là nguồn nguyên liệu quan trọng cho việc điều trị nhiều loại bệnh. Dưới đây là một số tác dụng nổi bật của cây bách bộ:

Kháng khuẩn

Cây bách bộ có khả năng kháng khuẩn mạnh mẽ nhờ vào các thành phần hóa học trong Radix Stemonae. 

Nghiên cứu cho thấy cây bách bộ có tác dụng kháng khuẩn đối với nhiều loại vi khuẩn gây bệnh, bao gồm Streptococcus pneumoniae, Neisseria meningitidis, β-Hemolytic Streptococcus và Staphylococcus aureus. Ngoài ra, bách bộ còn giúp tiêu diệt vi khuẩn trong ruột già và có hiệu quả chống lại các loại vi khuẩn gây bệnh lỵ và phó thương hàn.

Diệt ký sinh trùng

Nước ngâm và dịch cồn chiết xuất từ cây bách bộ cũng cho thấy khả năng diệt ký sinh trùng hiệu quả. Cây có tác dụng tiêu diệt nhiều loại ký sinh trùng, như ấu trùng ruồi, chấy rận, bọ chét, rệp và muỗi. Điều này giúp giảm thiểu sự phát triển của các loại côn trùng gây hại và bảo vệ sức khỏe con người.

Tác động lên hệ hô hấp

Khi được sắc thành thuốc, bách bộ không làm giảm ho do chích iod ở mèo, nhưng lại có tác dụng đáng kể trong việc giảm hưng phấn của trung khu hô hấp của động vật và ức chế phản xạ ho. 

Điều này giúp làm dịu cơn ho và giảm các triệu chứng khó chịu liên quan đến đường hô hấp. Các thành phần kháng histamin có trong cây bách bộ cũng giúp giảm co giật và mang lại hiệu quả kéo dài tương tự như aminophylline, nhưng nhẹ nhàng hơn.

Sử dụng trong bệnh truyền nhiễm

Nghiên cứu theo dõi hơn 100 bệnh nhân sử dụng nước sắc bách bộ cho thấy có tới 85% trường hợp có sự cải thiện rõ rệt trong tình trạng ho. Stemonin, một trong những hợp chất chính trong bách bộ, có khả năng làm giảm tính hưng phấn của trung tâm hô hấp và ức chế phản xạ ho. Bách bộ cũng đã được nghiên cứu và cho kết quả tích cực trong điều trị lao hạch.

Tác dụng trị giun và diệt côn trùng

Trong một nghiên cứu về khả năng diệt giun và côn trùng, các nhà khoa học đã phát hiện rằng khi cho giun vào dung dịch chứa 0,15% stemonin, giun sẽ bị tê liệt chỉ sau 15 phút. Điều thú vị là nếu giun được lấy ra khỏi dung dịch, chúng sẽ hồi phục lại hoạt động bình thường. 

Hơn nữa, tiêm dung dịch stemonin sulfat với liều lượng 3 mg vào ếch nặng 25 gram sẽ khiến ếch bị tê bại, nhưng sẽ hồi phục sau 12 giờ. Ngoài ra, việc ngâm hoặc phun rượu có chứa 1/10 bách bộ vào rận sẽ làm cho chúng chết sau chỉ 1 phút, trong khi rệp cũng chết nhanh hơn nếu ngâm trong dung dịch này.

Lưu ý khi dùng cây bách bộ

Khi sử dụng cây bách bộ, bạn cần chú ý những điểm sau để đảm bảo an toàn và hiệu quả:

• Không dùng cho phụ nữ mang thai và trẻ em dưới 2 tuổi. 
• Luôn hỏi ý kiến bác sĩ hoặc thầy thuốc trước khi sử dụng.
• Tuân thủ đúng liều lượng, không tự ý tăng liều.
• Nếu có triệu chứng bất thường như dị ứng hay khó chịu, ngừng sử dụng và tìm tư vấn y tế.
• Bách bộ chỉ hỗ trợ điều trị, không thay thế thuốc chính thức.
• Đảm bảo sử dụng bách bộ có nguồn gốc rõ ràng và chất lượng đảm bảo.
• Giữ cây ở nơi khô ráo, thoáng mát và tránh ánh nắng trực tiếp.
• Thông báo cho bác sĩ nếu bạn đang dùng thuốc khác để tránh tương tác không mong muốn.

Bách bộ không chỉ là một loại thảo dược với nhiều công dụng hữu ích mà còn là biểu tượng của sự kết hợp giữa thiên nhiên và y học cổ truyền. Việc hiểu rõ về bách bộ, cách sử dụng cũng như những lưu ý cần thiết sẽ giúp bạn tận dụng tối đa lợi ích mà loại cây này mang lại cho sức khỏe.